We zien regelmatig iets over het hoofd dat toch duidelijk aanwezig was of krijgen zelfs last van tunnelvisie wanneer we een bepaald doel voor ogen hebben. We missen dingen die duidelijk binnen ons gezichtsveld vallen, zonder dat we daar een duidelijke reden voor kunnen aanwijzen. Hoe dat komt? We zien niet alles dat we registreren, ons bewustzijn krijgt slechts een ‘relevante’ selectie voorgeschoteld door ons onbewustzijn dat alles om ons heen registreert. Ik duik er voor je in aan de hand van een artikel van Coleman en Williams (2015), waarin zij met verschillende experimenten aantonen dat wat we zien onder andere afhankelijk is van onze sociale identiteit op dat moment.
We ‘zien’ van alles, al is er in technische zin eigenlijk slechts sprake van een perceptie. Ons onbewustzijn neemt via de ogen de wereld om ons heen weer, het zijn de prikkels die het bewustzijn bereiken die we daadwerkelijk kunnen bestempelen als ‘zien’. We missen daardoor van alles, lang niet alle prikkels bereiken ons bewustzijn. Testje doen? Probeer de Selective Attention Test (Simons & Chabris, 1999) of bekijk dit filmpje van Skoda. Het zijn beide filmpjes die duidelijk maken dat we niet alles ‘zien’ dat we registreren, slechts een selectie bereikt ons bewustzijn en krijgt de volledige aandacht die het zou verdienen.
Sociale identiteit en onze aandacht
Hoe komt het dat we niet alles ‘zien’ dat we registreren? Dat heeft met een aantal verschillende zaken te maken, die bepalen hoe we onze aandacht richten. Ons bewustzijn is zeer beperkt in z’n capaciteit. We kunnen maximaal zo’n 7 ‘bits of information’ onthouden en binnen het zicht is er slechts sprake van een beperkte focus. Tijdens het lezen van deze tekst beweegt je focus mee door de regels, de woorden in de regels hierboven en hieronder zijn slechts wat wazig zichtbaar. Het is interessant om na te gaan wat verantwoordelijk is voor het richten van die aandacht. Wanneer we lezen zijn we daar bewust mee bezig, om de woorden in de juiste volgorde af te gaan. Zodra we om ons heen kijken is er echter sprake van veel meer invloed van buitenaf, er zijn allerlei prikkels aanwezig die onze aandacht kunnen sturen.
Coleman en Williams (2015) borduren voort op de identity-based motivation (Oyserman, 2009), die stelt dat onze motivaties voor een groot deel afhankelijk zijn van onze sociale identiteit op dat moment (Reed, Forehand, Puntoni & Warlop, 2012). We beschikken over verschillende sociale identiteiten, die op diverse momenten ‘actief’ worden. We kunnen bijvoorbeeld onderdeel uitmaken van een groep voetbalsupporters, horen bij het publiek tijdens een concert of tot de zakenmensen behoren wanneer we in de trein stappen en aan de slag gaan. De sociale identiteit bestaat uit associaties, attituden, waarden, gedragingen en bijvoorbeeld merken; die vertellen wie we op dat moment zijn (Kleine et al., 1993).
Onze aandacht vormt een primitief cognitieve kracht, waarbij we beïnvloed worden door emoties en wie we op dat moment zijn. Het is grotendeels de omgeving die bepaalt waar we aandacht aan besteden (Treisman, 2006). De experimenten in het artikel ‘Looking for my self: Identity-driven attention allocation’ tonen aan dat het onze identiteit is die bepaalt wat we zien. Stimuli om ons heen (dingen die we zien, geluiden, geuren, etc.) krijgen door het onbewustzijn automatisch een beoordeling, op basis van onze sociale identiteit. Is er sprake van een overeenkomst? Dan heeft de stimulus een grotere kans om door te dringen tot ons bewustzijn, waardoor we die zien, horen of ruiken. Wijkt de stimulus juist af? Dan keren we onze aandacht daar vanuit het onbewustzijn vanaf, waardoor dit ons bewustzijn niet zal bereiken.
Uit de experimenten blijkt bovendien dat dit geldt voor zowel emotionele stimuli als semantische stimuli. Wat dat betreft pikken we negatieve emoties als woede of angst beter op wanneer we qua sociale identiteit tot sporters behoren die doelen stellen en tegenslagen dienen te verwerken om daar te komen. De stimuli zijn in lijn met onze identiteit, net als wanneer we als vrijwilliger werken en we iemand tegenkomen die verdrietig of teleurgesteld is. Andersom hebben we er juist geen aandacht voor, de fanatieke sporter zal minder snel aandacht besteden aan iemand die net naast het succes grijpt en wat steun zoekt. Semantisch werkt dit ook, waardoor we om ons heen vooral zien wat in lijn is met wie we op dat moment zijn. Het is wat dat betreft niet vreemd dat we zaken over het hoofd zien, ons onbewustzijn zorgt voor een filtering die voorkomt dat we alle stimuli die we registreren ook daadwerkelijk ‘zien’.
Attentional blindness en change blindness
Heb je de filmpjes uit het begin van dit artikel bekeken en ben je benieuwd waarom je de gorilla niet door het beeld zag lopen of je de veranderingen niet hebt kunnen zien? Dat heeft te maken met twee verschillende oorzaken, het gaat respectievelijk om attentional blindness en change blindness.
Je bent er tijdens het kijken van het eerste filmpje op gericht om te tellen hoe vaak de personen de bal overgooien. Dat betekent dat je eigenlijk een soort sociale identiteit hebt om het overgooien te tellen, andere zaken zijn op dat moment niet relevant. Je onbewustzijn registreert een gorilla die door het beeld loopt, maar maakt de afweging dat het niet de moeite waard is om je dit te laten weten. De gorilla bereikt je bewustzijn niet, waardoor je deze niet ‘ziet’. Een vergelijkbare uitleg past bij de change blindness waar in het filmpje van Skoda sprake van is. Je bent erop gericht om het filmpje te bekijken en bijvoorbeeld te bepalen of je de Skoda een mooie auto vindt. De nadruk ligt heel duidelijk op de voorgrond, je onbewustzijn registreert veranderingen in de achtergrond maar gaat er vanuit dat het niet de moeite waard is om dit je bewustzijn te laten bereiken.
Bronnen
Coleman, N.V. & Williams, P. (2015). Looking for my self: Identity-driven attention allocation. Journal of Consumer Psychology, 25, 504-511.
Oyserman, D. (2009). Identity-based motivation and consumer behavior. Journal of Consumer Psychology, 19, 276–279.
Reed, A., II, Forehand, M. R., Puntoni, S., & Warlop, L. (2012). Identity-based consumer behavior. International Journal of Research in Marketing, 29, 310–321.
Simons, D.J. & Chabris, C.F. (1999). Gorillas in our midst: sustained inattentional blindness for dynamic events. Perception, 28, 1059-1074.
Treisman, A. (2006). How the deployment of attention determines what we see. Visual Cognition, 14, 411–443.