‘Waarom krijg ik deze advertentie?’ Misschien dacht je dat ook toen je een post zag over mindfulness, terwijl je net op Google had gezocht naar burn-outsymptomen. Gelukkig kun je bij veel platforms tegenwoordig op ‘Waarom zie ik dit?’ klikken. Maar wordt zo’n uitleg echt gewaardeerd?
3 sterren *** – Wetenschappelijke inzichten vanuit de consumentenpsychologie, vertaald naar concrete voorbeelden.
Een specialist in consumentengedrag valt het op. Hoe mensen steeds bewuster omgaan met data en algoritmes. Transparantie lijkt dan ook een logische stap om vertrouwen te winnen. Maar de praktijk blijkt weerbarstiger.
De belofte van een uitleg, zélfs als je die uitleg uiteindelijk niet leest, verandert je houding. Zodra je weet dat een algoritme jou iets probeert te ‘verklaren’, ga je je afvragen: waarom moet dit eigenlijk uitgelegd worden? Klopt het allemaal wel? En is dit wel zo onschuldig als het lijkt?
Dat gevoel van ongemak heeft gevolgen voor hoe je de aanbeveling ervaart, welk gevoel je eraan overhoudt en of je op het aanbod ingaat. Meer transparantie maakt dus niet per se overtuigender, maar juist verdachter.
Wetenschappelijke onderbouwing
Onderzoekers Ostinelli, Louro en Amaral (2023) ontdekten in een reeks experimenten dat alleen de aankondiging van uitleg over het algoritme al invloed heeft op het gedrag van consumenten. Zelfs als de uitleg zelf (nog) niet gegeven wordt.
In hun studies kregen deelnemers aanbevelingen te zien van bijvoorbeeld een streamingdienst of een online retailer. Bij de helft stond erbij dat het systeem een uitleg zou geven (‘klik hier voor meer informatie’), bij de andere helft niet. Wat bleek? Alleen al het vooruitzicht van een uitleg leidde tot minder positieve reacties op de aanbeveling.
Waarom? De onderzoekers koppelen dit aan het psychologisch concept van reactance: mensen willen controle houden over hun keuzes. Als iets wordt uitgelegd, roept dat het gevoel op dat er iets ‘rechtgezet’ moet worden. Alsof je gemanipuleerd wordt. Ook speelt metacognitieve disfluency een rol: nadenken over waarom iets wordt uitgelegd kost mentale moeite, wat het vertrouwen in het systeem vermindert.
Opvallend: dit effect was sterker bij mensen die gewend zijn om hun keuzes zelfbewust te maken, zoals consumenten met hoge behoefte aan autonomie of expertise in technologie.
Toepassingen in de praktijk
Wat kunnen marketeers, ontwerpers en consumenten hiermee?
- Voor marketeers en UX-designers
Transparantie is waardevol, maar timing en toon zijn cruciaal. Vermijd het expliciet aanprijzen van uitleg als het niet nodig is. Bied uitleg als optie, maar zet het niet te nadrukkelijk in beeld. Zeker niet als de aanbeveling laagdrempelig is. - Voor platformbouwers en AI-ontwikkelaars
Denk na over frictieloze transparantie: laat mensen niet nadenken over waarom ze uitleg krijgen, maar zorg dat het intuïtief voelt. Bijvoorbeeld via subtiele cues of op aanvraag. - Voor beleidsmakers
Stimuleer algoritmische transparantie, maar voorkom een eenheidsworst. Verschillende gebruikersgroepen reageren verschillend op uitleg. Wat de één geruststelt, maakt de ander wantrouwig. - Voor consumenten
Wees je bewust van je eigen reactie: soms wantrouwen we een systeem niet vanwege wat het doet, maar omdat we voelen dat het ’te veel probeert’. Dat zegt misschien meer over onze behoefte aan autonomie dan over het systeem zelf.
Moeten we alles toelichten?
Misschien is de echte uitdaging niet of we uitleggen hóé een algoritme werkt, maar wannéér en tegen wie. Transparantie is pas echt effectief als het aansluit op wat mensen nodig hebben. En niet op wat we denken dat goed voelt.
Interessant artikel gelezen en wil je op de hoogte blijven van leuke psychologische inzichten? Meld je aan voor de nieuwsbrief, zodat je iedere vrijdag de nieuwe artikelen ontvangt.
Wetenschappelijke bronnen
Verder lezen: Ostinelli, M., Louro, M. J. S., & Amaral, N. B. (2023). Unintended effects of algorithmic transparency: The mere prospect of an explanation reduces recommendation effectiveness. Journal of Consumer Psychology, 33(4), 661–676. https://doi.org/10.1002/jcpy.1328
Patrick is meer dan 10 jaar zelfstandig Consumentenpsycholoog. Hij combineert psychologie met marketing. Psychologische inzichten maken hem gelukkiger met zijn eigen (aankoop)keuzes en vormen de wetenschappelijke basis om bedrijven en instellingen te adviseren. Hij schrijft hier blogartikelen op de site, schrijft columns voor RTLZ en De Ondernemer en wordt regelmatig gevraagd voor kranten, tijdschriften, radio en televisie. Bovendien is hij zelfstandig SEO tekstschrijver.
